چوگان ورزشی باستانی و متعلق به دیار پارس

امین آل شمس، سایت خبری – تحلیلی شیراز۱۴۰۰ : نام و فرهنگ سرزمین پارس با تاریخ و شکوه قدمت آن گره خورده است که در طول شکل گیری این پیشینه شکوهمند، رخدادها و اتفاق های گوناگونی رخ داده که برخی از آنها به صورت فرهنگ، ورزش، بناهای شکوهمند و … به عنوان یادگاری برای ما باقی مانده است. مانند نوروز در فرهنگ، چوگان در ورزش، تخت جمشید و پاسارگاد در بناهای شکوهمند و یا آداب و کردار نیک که سرلوحه شاهان هخامنشی و در صدر آنان کوروش و داریوش بوده است.

اما متاسفانه امروزه شرایط به گونه ای شده که در سایه بی توجهی و عدم پایبندی مسوولان به تاریخ سرزمین عزیزمان و بی خیالی تقریبی شهروندان به داشته های تاریخی – فرهنگی خود، هم در داخل و هم در خارج از مرزهای کشورمان دست اندازیهای گوناگونی به این میراثهای ارزشمند انجام شده که به برخی از آنها در شیراز۱۴۰۰ اشاره کرده ایم.

یکی از مواردی که در سالهای اخیر مورد تاخت و تاز قرار گرفته و سعی در مصادره آن به اسم یک شهر دیگر است، ورزش باستانی “چوگان” است که شاهان هخامنشی و ساسانی از آن برای آمادگی بدنی و چابکی در سوارکاری و همچنین تفریح استفاده می کردند. تعلق بی چون و چرای این ورزش به استان فارس و باستانی بودن آن موضوعی است که حتی رییس فدراسیون جهانی چوگان در سفری که خردادماه سال ۹۳ خود به ایران، زادگاه این ورزش راه استان فارس و متعلق به دوران هخامنشیان دانسته بود.

دکتر ریچارد تاماس خلیل که به همراه شماری از روسای فدراسیون های چوگان جهان از جمله فرانسه ، آمریکا ، کانادا و آرژانتین در قالب هیأتی ۳۲ نفره برای حضور در مسابقات بین‌المللی جام سفرا به کشورمان سفر داشت، علت حضور خود در شیراز را آشنایی بیشتر با فرهنگ غنی این شهر که خاستگاه حقیقی و اولیه ورزش چوگان است عنوان کرده بود.

وی از آثار جهانی تخت جمشید و نقش رستم به عنوان قدیمی‌ترین میدان برگزاری ورزش چوگان در جهان با قدمت بیش از ۲۵۰۰ سال نیز دیدن کرده و اظهار داشته است : “از نقش برجسته های تنگ چوگان و آثار به جا مانده بر سنگ ها و نقوش حک شده بر دیواره های این آثار باستانی مشخص است که چوگان در این سرزمین قدمتی بیش از ۲۵۰۰ سال دارد .”

ریچارد تاماس خلیل به بازدید خود از نقش جهان نیز اشاره کرده و گفته بود : “پس از تخت جمشید ، میدان نقش جهان ، قدیمی ترین میدانی است که در آن ورزش چوگان برگزار می شده است .”

همچنین در منابع متخلف تاریخی، تعلق ورزش چوگان به استان فارس به خوبی مورد اشاره قرار گرفته است :

• چوگان یک سنت فرهنگی ایرانی و بخشی از سنن و میراث و هنر ایرانی است که قدمت آن به بیش از ۲۵۰۰ تا ۳۰۰۰ سال قبل در این سرزمین می رسد، آغاز و سرمنشأ پیدایش این ورزش به عهد باستان تعلق دارد و نام چوگان نیز از آن دوران به یادگار مانده است. زمینه پیشرفت و ترقی این ورزش از زمان حکومت هخامنشیان در ایران شروع شده است. در زمان ساسانیان نیز همانند هخامنشیان ورزش با گوی و چوگان به منظور کسب آمادگی نظامی و سرگرمی معمول و متداول بوده است، حتی در آن زمان میدان هایی نیز برای تماشا و برگزاری مسابقات چوگان ساخته بودند که بیشتر مسابقات جنبه اشراف زادگی داشت و خسرو پرویز برای تماشای مسابقات می رفت. در پایان مسابقات نیز جوایزی اهدا می کردند. ( بیژن، اسدالله. “سیر تمدن و تربیت در ایران باستان (دوره های اوستایی، مادی و هخامنشی))
• رد پای چوگان را می توان در جای جای تاریخ کهن ایران زمین دید و گواه این ادعا در نزد شاعران و آثار تاریخی ایران زمین است. چوگان بازی از قرن دهم تا دوازدهم احتیاجی به ذکر ادبیات شعرای این قرون ندارد و آثار تاریخی ای که بر این ادعا مهر تأیید می گذارد «تنگ چوگان» نزدیکی شهرستان کازرون است که از قدیمی ترین میادین چوگان ایران به شمار می رود.(روزنامه اطلاعات، ص ۱۴، ۱/۴/۱۳۸۳)

• قدیمی ترین اثر از چوگان را می توان در کتاب «کارنامه اردشیر بابکان» که به زبان پهلوی و در قرن دوم و سوم میلادی نوشته شده است، یافت. چوگان بازی از دوره ساسانی تا اکنون در متون فارسی مطرح بوده است، اما در میان منابع فارسی، قابوس نامه عنصرالمعالی (قرن ۵ هجری) و آداب الحرب و الشجاعه اثر فخر مدبر (قرن ۷ هجری) بیشتر از همه در خور توجه هستند. قابوس نامه ۴۴ باب دارد که «عنصرالمعالی» باب نوزدهم قابوس نامه را باب «چوگان زدن» نام نهاده است. «فخر مدبر» مستقیماً به بازی چوگان اشاره نکرده است اما برای اسب چوگان مسیری ترسیم کرده است متشکل از مثلث های بدون قاعده به هم پیوسته. اسب باید به تاخت این مسیر را طی کند و بر فراز ساق مثلث، چون به زاویه می رسد روی دو پا بچرخد و از ساق دیگر مثلث فرود آید. در حالی که در حدود هزار سال ادبیات فارسی از توصیف بازی چوگان خودداری کرده است و تمام منابع فارسی تکنیک ها و شیوه انجام بازی و وسایل و لباس و شرایط بازیکنان را به روشنی بازگو نکرده اند برای نمونه در شاهنامه شمار بازیکنان چوگان چهارده تن گفته شده در حالی که قابوس نامه شمار بازیکنان را هشت تن عنوان کرده است، در قرن دهم و یازدهم هجری «شاردن» و نقاشان ایرانی شکل گوی و چوگان و لباس سواران و اندازه میدان را مشخص کردند.

  نظامی در «شرف نامه» داستانی را به نظم کشیده است که درآن زمانی که اسکندر آهنگ یورش به ایران را می کند، داریوش سوم گوی و چوگانی برای او می فرستد و به خوارداشت او می پردازد. در تاریخ بلعمی نیز به گونه ای به این پُرسمان پرداخته شده است و پیغام داریوش سوم به اسکندر چنین آمده:

  «تو کودکی, اینک چوگان و گوی فرستادم, بازی کن و ز ملک دست بازدار…» (تاریخ بلعمی, ص ۶۹۵)

  «هرودوت» نویسنده یونانی در مورد تعلیم و تربیت ایرانیان دوه باستان به این نکته اشاره می کند که در رأس برنامه های آموزشی ایرانیان به فرزندان خود اسب سواری، تیراندازی و راستگویی قرار داشته است و بازی چوگان مانند شکار کردن جزو تعلیمات فنی جنگی برای کسب آمادگی جسمانی و تقویت بنیه نظامی جنگجویان به کار گرفته می شد، در ضمن شروع بازی های رسمی با تشریفات خاص و ساز مخصوص به خود بوده است. «گزنفون» در مطالعات خود به ورزش های متداول در ایران باستان همچون چوگان بازی، کشتی گیری، اسب سواری، پیاده روی، دو، تیراندازی پیاده و سواره، زوبین افکنی، شمشیر بازی، پرش و شنا اشاره می کند و در مورد اسب و اسب سواری خاطر نشان می سازد که فراگرفتن فنون اسب سواری جزئی از قوانین کشوری و لازمه بوده است. (آیریا، جمشید. بهرام، عباس. “تاریخ تربیت بدنی و ورزش” و علی نژاد، محمد. “سیری در ورزش و تربیت بدنی از «واقعیت» تا «حقیقت»”)

• این ورزش نشاط انگیز و پر جاذبه در طول تاریخ خود چنان در ایران متداول و مرسوم بوده است و مردم به بازی و تماشایش علاقمندی داشته اند که تأثیر تماشای آن از اشعار رودکی گرفته تا اشعار دوران صفویه و زندیه مشهود و نمایان است، در شاهنامه فردوسی به طور مکرر از گوی و چوگان از دوران کیانیان تا ساسانیان سخن به میان آمده است که در هیچ یک از تمدن های جهان چنین آثاری یافت نمی شود. خسرو پرویز شاهنشاه ساسانی روزهای هر ماه را به چهار بخش قسم نموده بود تا هم به کارهای لشکری و کشوری و هم به اوقات فراغت و تفریح و سرگرمی بپردازد. وی نخستین بخش از روزهای هر ماه را به چوگان بازی و تیراندازی اختصاص داده بود حتی برای این کار نیز از متخصصان و استادان نامدار بهره می جست. (ابراهیم پور، محمد تقی. “چوگان”.)
• در مجاورت ویرانه های به جای مانده از شهر تاریخی بیشاپور و در سمت شمال شهر کازرون در فاصله دو رشته کوه سر به فلک کشیده تنگیه ای پر از درختان سرسبز، بیشه زارها و مناظر فرح انگیز و جذاب قرار دارد که به تنگه چوگان و به زبان محلی « تنگ شکون» معروف شده است.
  تنگ چوگان محل بازی سنتی چوگان، توسط شاهان ساسانی بوده و غار پر آوازه شاپور و تندیس (پیکره سنگی) زیبای شاپور در میان دیوارهای غربی آن واقع شده. سه روستای تنگ چوگان سفلی، علیا و وسطی به همراه باغها و کشتزارهایی در پهنه ای میان دو کوه در برگیرنده تنگ چوگان می باشند. رودخانه زیبا و پر آب شاپور از میان این تنگه می گذرد. سنگ نگاره های نقش برجسته شاهان ساسانی مانند آنچه در نقش رستم و بیستون وجود دارد در اطراف آن دیده می شود که برخی از آنها یگانه اند. در سمت راست این رودخانه و بر سینه کوه، چهار نقش برجسته و در سمت چپ دو نقش برجسته از دوران ساسانی برجای مانده است. نقشها بیانگر پیروزی امپراتوران ساسانی می باشد. دو نقش سمت راست تنگه و نقش اول سمت چپ، بیانگر پیروزی شاپور اول ساسانی بر امپراتوران روم است. سه نقش دیگر به ترتیب پیروزی بهرام دوم بر یاغیان عرب، تاجگذاری بهرام اول و پیروزی شاپور دوم بر مخالفانش را نشان می دهد.

با این گفته ها و بیان ها، بر تمامی ایران دوستان و علاقمندان به فرهنگ و تاریخ این مرز و بوم واجب است که با انتشار متن های اینجنینی در فضای مجازی و شبکه های اجتماعی از جعل تاریخ و دروغگویی درباره آن جلوگیری کرده و تا عده ای که با اهداف مشخص درحال تاریخ سازی جعلی برای دیار خود هستند، آگاه شوند که هر چند دیار پارس اکنون آنطور که باید و شاید از طرف مسوولانش حمایت نمی شود و مشخص نیست چه کسی متولی امور و پیگیر حق و حقوق غصب شده آن است، اما شهروندان پارسی و علاقمندان به فرهنگ آن هرگز اجازه نخواهند داد که این دست اندازی ها و تجاوزها به تاریخ و فرهنگ آن ادامه دار شود.