ارگ کریمخان، شکوه معماری دوران زندیه

ارگ کریمخانی قصر سلطنتی و اندرونی کریم خان زند (م. ۱۱۹۳) حاکم شیراز بوده است که در سال ۱۱۸۰ ه. ق به دستور وی ساخته شد و در حال حاضر در شمال شرقی شیراز، در حوالی میدان شهدا واقع شده است.

کریم خان زند برای ساختن قصر خود ماهر‌ترین سنگ تراشان، معماران و هنرمندان آن عصر را به شیراز دعوت کرد و بهترین نوع مصالح را از شهر‌ها و کشورهای مختلف خریداری نمود و در اختیار کارگران قرار داد. در مدت زمان کوتاهی بنای ارگ ساخته شد.

میدان کریم خانی به عنوان تأسیسات و ارسن شهری شامل سه بخش می‌شد:

۱. بخش سیاسی که شامل عمارت کلاه فرنگی و دیوانخانه بود.

۲. بخش اقتصادی که شامل بازار وکیل می‌شد.

۳. بخش نظامی که شامل میدان مشق می‌شد.

در این می‌دان، ارگ به عنوان خانه پادشاه و هسته اصلی میدان عمل می‌کرد. درساختن ارگ، معماری نظامی و معماری مسکونی هر دو با هم به کار رفته است چرا که ارگ خانه پادشاه می‌بود و باید از ضریب امنیتی بالایی برخوردار باشد. بنابراین دیواره‌های بیرونی که همانند دیوارهای یک قلعه نظامی است، بسیار مرتفع است. دیواره بنا در پایین ۳ متر ضخامت دارد و به صورت مخروط ناقص بالا رفته و ضخامت آن در بالا به ۲. ۸ متر می‌رسد. و در قسمت بالا دیوارکی جانپناه دارد که محل استقرار سربازان بوده، تیرکش‌هایی نیز در این دیوار تعبیه شده که برخی کوچک هستند و حالت مورب دارند که محل قرار دادن تفنگ و اسلحه بوده و دیگر سوراخ‌های بزرگتری که برای راندن دشمن بوده است. هشتی ورودی آن فضای بزرگی است که یک در به باره بند (اصطبل) داشته و در حال حاضر مکان فروش بلیط است و در مقابل دری دارد که به پشت بام می‌رفته. همچنین در داخل هشتی چند طاق نما برای نشستن وجود دارد. هشتی ارگ نسبت به هشتی دیگر خانه‌ها تزیینات کمتری دارد. در قسمت باره بند اتاق‌هایی مخصوص سر مهتر وجود داشته که هم اینک ویران شده است. این مکان در زمان پهلوی به عنوان زندان زنان مورد استفاده قرار گرفت، در وسط آن ساختمانی احداث شده بود که به هنگام مرمت ویران شد.

۴. حیاط خلوت در پای ۴ برج وجود دارد که حالت خدماتی دارند، بجز یکی از آن‌ها که به هشتی راه می‌یابد و در واقع باره بند بوده. این اطاق که چندین اتاق و دستشویی داشته، مخصوص خدمه بوده. برج‌ها دارای سه طبقه اندکی راه آن‌ها از درون همین حیاط خلوت هاست. از داخل حیاط پلکانی به طبقه دوم می‌رود و از آنجا به وسیله یک رشته پلکان به طبقه سوم می‌روند یعنی از طبقه اول به طبقه دوم راهی وجود ندارد. در حمام داخل ارگ از طریق یکی از همین حیاط خلوت‌ها بوده که بعداً در دیگری از داخل خود حیاط ارگ به حمام گشوده می‌شود. این حمام همانند سایر حمام‌ها دارای سر بینه و گره خانه است. سر بینه آن نیز شامل یک رختکن و یک حوض چندضلعی در وسط می‌باشد که به وسیله آهکبری تزیین شده است. از آنجا نیز وارد برزخ سوم شده که یک راه به واجبی خانه و یک راه به تخت گرم خانه حمام دارد. در درون گرمخانه سر در خزینه وجود دارد. در زیر خزینه آب گرم تون حمام قرار گرفته است.

ارگ کریمخانی قلعه‌ای مستطیل شکل است که در هر یک از اضلاع آن برجی از آجر به ارتفاع ۱۵ متر ساخته شده است. مابین اضلاع شمالی، جنوبی و غربی، ایوان بزرگی متشکل از یک تالار و ۲ اتاق سه دری بزرگ قرار دارد.

در جلو هر سه ایوان مزبور دو ستون سنگی محکم به ارتفاع ۸ الی ۹ متر به چشم می‌خورد. همچنین طبق معماری دوران زندیه حوضی ۴ گوش در جلو هر ایوان ساخته شده است که آب آن‌ها از آب رکناباد تأمین می‌شده.

ضلع شرقی ارگ دیوار بلندی است که درب ورودی در وسط آن قرار دارد. بر بالای سردر ورودی صحنه‌ای از جنگ رستم و دیو سفید به وسیله کاشی‌های هفت رنگ لعابدار تصویر شده است.

حمام خصوصی پادشاه و راهرو و اتاق نگهبانان نیز در پشت همین دیوار ساخته شده‌اند. در جلو این ایوان نیز دو ستون چوبی قرار دارد و حوضی چهارگوش نیز در جلو ایوان خودنمایی می‌کند. مساحت حیاط قصر ۱۲. ۸ × ۹۳. ۶ متر است.

شالوده و دیوارهای ارگ از سنگ ساخته شده‌اند و برای ساختن بقیه بنا از خشت پخته استفاده شده است. تزیینات داخلی، شامل قاب‌ها، ازاره‌هایی از سنگ مرمر یزد و تبریز و آیینه‌های بزرگی از روسیه، ترکیه عثمانی و اروپاست. نقاشی قسمت‌های بالا و سقف اتاق‌ها با آب طلا و لاجورد و رنگ‌های گیاهی و معدنی رنگ آمیزی شده‌اند. نقش‌های اطاق‌ها اغلب گل و گیاه و به شکل ترنج و اسلیمی است. ارگ از نوع بناهای سه ایوانه است که ضلع ورودی آن به بخش خدماتی اختصاص دارد.

پس از منقرض شدن حکومت زندیه و روی کار آمدن سلسله قاجاریه ارگ به دارالحکومه تبدیل شد و مکانی برای استقرار یافتن والیان و حاکمان فارس گردید و تا اوایل سلطنت پهلوی نیز وضع به همین منوال بود. در زمان استانداری شاهزاده عبدالحسین میرزا فرمانفرما (متولد ۱۲۳۶، متوفی ۱۳۱۸ ه. ش) به دستور وی کاشی کاری‌های ارگ ترمیم شد.

در واقع در زمان حکومت قاجاریه به دلیل خصومت قاجاریان با زندیان، نقاشی‌ها و کاشی کاری‌های زندیه کلنگی شدند و نقاشی‌ها و تزئینات قاجاریه جای آن را گرفتند. امروزه یکی از ارکان مرمت بناهای زندیه آن است که نقاشی‌ها و تزیینات آن‌ها را از زیر نقاشی‌های قاجاریه بیرون آورده و به نمایش بگذارند.

در زمان سلطنت رضاخان پهلوی بین سال‌های ۱۳۲۰-۱۳۰۴ و بعد از آن ارگ به عنوان زندان بزرگ شهر در اختیار شهربانی قرار گرفت. در طول این مدت تمام آثار نقاشی و مقرنس کاری اتاق‌ها را با گچ پوشاندند و اکثر اتاق‌ها و تالار‌ها به وسیله چندین دیوار به صورت سلول‌های کوچکی در آمد.

در سال ۱۳۵۰ ساختمان ارگ در اختیار سازمان میراث فرهنگی قرار گرفت و کار مرمت و بازسازی آن مورد توجه قرار گرفت. بازسازی بنا در سال ۱۳۵۶ آغاز شد. در بازسازی ارگ برای حفظ اصالت بنا دقت فراوانی شده و نقاشی‌های زیبای آن از زیر گچ کاری‌ها بیرون آمده است.

ارگ کریمخانی به شماره ۹۱۸ در فهرست آثار ملی ثبت شده است.

متن برگرفته از بنیاد فارس شناسی