چاه قلعه بندر یادگاری باستانی از دوران هخامنشی در شیراز

سایت خبری تحلیلی شیراز۱۴۰۰ بنابر رسالت خبری – فرهنگی خود در سلسله مطالبی نسبت به معرفی اماکن تاریخی – گردشگری شیراز و بیان پیشینه آنها اقدام خواهد کرد تا بلکه سهمی داشته باشد در آشنایی شهروندان پایتخت فرهنگی ایران و قدردانستن دیاری که در آن زندگی می کنند. امید است که با معرفی این اماکن ارزش شهر خود را بیشتر دانسته و آن را قربانی تصمیمات و رفتارهای نابجای خود نکنیم!

سایت خبری – تحلیلی شیراز۱۴۰۰: قلعه بندر به واسطه ی شکل گیری هنر هخامنشی در شیراز پدید آمد.وقتی سیاست داریوش به تخت جمشید رسید,با استناد به هاید ماری کوف(کخ) شیراز در دوره ی هخامنشیان ۶ منطقه داشته است. یکی از این ۶ منطقه ی بزرگ,قلعه ی فهندژ(فهندر،پهندر،بندر) است.هنگام ساخت تخت جمشید,شهر شیراز به عنوان حامی شهر پارسه فعالیت داشته و هنرمندان تخت جمشید در این محل اسکان داشته اند.هاید ماری کوف(کخ) در کتاب “زبان داریوش” به استناد کتیبه های موجود اشاره می کند که قبل از ساختن تخته جمشید,قلعه(پهندر،فهندژ) بندر شیراز مأمن و آسایشگاه هنرمندان سازنده تخت جمشید بوده است.
به این منطقه “شیرازیس” یا “تیرازیس” می گفتند.این قلعه به نام پهندر(بندر) نبوده است بلکه در گذشته قلعه تیرازیس نام داشت.از دوره ی ساسانیان به نام قلعه پهندر نام گذاری شد.برادر شاپور دوم “پهندر” در این قلعه اقامت داشته و بر این قسمت حکمرانی میکرده است.در سال ۳۰۹ تا ۳۷۹ میلادی هم درگیری بزرگی میان پهندر (برادر شاپور دوم) و شاپور دوم رخ داد.پهندر در این مکان قلعه ساخت و جلوی برادرش ایستاد و قصد داشت قدرت را از این نقطه به نام خود بزند و در این مکان به قلعه داری پرداخت و از عصر ساسانی این قلعه ی محکم و عظیم به نام پهندر شناخته شد. از آن زمان “پهندژ-فندر” و در زمان جنگ اعراب “فهندر” و در حال حاضر به نام “فهندژ” شناخته می شود.

چاه قلعه بندر یادگاری باستانی از دوران هخامنشی در زمان قاجار

در نزدیکی قلعه چاهی عمیق وجود دارد به نام چاه قلعه بندر،که این اسم را شیرازی های قدیم روی این چاه گذاشتند. بعد از کاوش های لایه های چاه به این نتیجه رسیدند که متعلق به عصر هخامنشی است. چاه در قسمت بالا قرار گرفته و عمق ۱۶۰ متر است.چاهی دیگر و اضافات آن در این مکان موجود است که متعلق به عصر ساسانی است.این چاه کارکرد آبی نداشته است.عمق چاه به سمت باغ دلگشا حدود ۱۱۰ متر است این چاه، بنام چاه دختر شناخته می شود.این چاه به دلیل پدونیک زدن به دشمن و دسترسی به باغ درست شده بود.. با وسائلی که خود اختراع کرده بودند از چاه دختر از زیر زمین که در حال حاضر بعضی از کانال هایش باقیست به سمت باغ دلگشا که در زمان ساسانیان ساخته شده,می رفتند.بیشتر این کانال ها به دلیل ساخت خیابان در سال ۱۳۳۵تا ۱۳۴۰ شمسی تخریب شدنددر متون ساسانی از این قلعه به نام “شه موبذ” هم یاد شده است.
دربالای قلعه موبد بزرگ ساسانی وجود داشت و مراسم مذهبی ساسانیان برپا میشده است.باستان شناسان معتقدند که این چاه به خاطر شکل پلکانی(در هر مکان مذهبی پله به معنای جایگاه و درجه است )این قلعه را شه موبذ گویند.در این زمان هرکسی خطایی میکرده به بالا آورده می شده و با ادرار گاو نر که در زمان ساسانیان عملی مذهبی بود شست و شو داده می شد تا گناهانش بخشیده شود.در کتاب حدودالعالم در قرن ۴ هجری قمری آمده است که: شیراز و اندر وی دو آتشکده است که آن را شه موبذ می خوانند.
در این صورت بالای این کوه ها دو آتشکده بوده است که در حال حاضر خراب شده است. یکی از آتشکده ها در مجاورت قلعه و چاه و دیگری در قسمت قصر ابونصر قرار داشتند.
این قلعه توسط شاهان دیلمی و اتابکان ترمیم شد و در عهد صفوی به علت قرار گرفتن در ورودی شهر شیراز و تبدیل شدن به محلی که باج گیران در آن قلعه داری می کردند و از مردم باج می گرفتند ,به دستور امام قلی خان حاکم شیراز تخریب شد. از آن سال ورودی شهر شیراز به سمت دروازه قرآن منتقل گردید و بعد از دوران صفوی این مکان به محل تفریح مردم بدل گشت.

باغ دلگشا

در مورد باغ دلگشا باید در نظر داشت که این باغ در عصر صفوی شهرت گرفت,بعد از آن کریم خان زند در سال ۱۱۷۲ قمری در این مکان حضور یافت و اهالی(بچه های) سعدی برای کریم خان تعزیه اجرا کردند..بچه های سعدی خواستگاه تعزیه شیراز هستند.ساختمان عمارت زندی و قاجاری است.بعد از آن,این باغ به جعفر خان زند (پدر لطفعلی خان ) رسید.او برای کودکی فرزندش کوه را تراشید و سرسره درست کرد(کوچه سرسره).
بعد از آن از سنگ های این کوه استفاده های زیادی شد از جمله ساخت بناهای شهری شیراز شد که نمونه های زیادی را کماکان در مجموعه زندیه میبینیم.کوچه کنار این کوه به نام “سنگ اشکنون ” به یادگار مانده است.

نویسنده: محمد ده بزرگی، پژوهشگر حوزه تاریخ و فرهنگ